گروه نرم افزاری آسمان

بخش چهارم: سورهي سجده




اشاره
نشانههاي توحید یادآوري رستاخیز مراحل آفرینش انسان و جهان ص: 263
اول: سیماي سورهي سجده
اشاره
سیماي سورهي سجده بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداي گسترده مهرِ مهرورز
شمارگان
سورهي مبارکهي سجده در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گشت، این سوره داراي 30 آیه، 380 واژه و 1500 حرف
است.
نزول
و اندکی قبل از هجرت (« شوري » غافر) و قبل از سورهي :) « مؤمن » این سوره شصتمین سوره در ترتیب نزول است (بعد از سورهي
نازل شده است اما در چینش کنونی قرآن، سی و دومین سوره به شمار میآید. نامها: نامهاي این سوره عبارتاند از: سَجده، الم
آیهي 15 آن است که دستور سجده در ،« سَجده » سجده، مَضاجِع، الم تنزیل، سَجدهي لقمان، جُرُز. سبب نامگذاري این سوره به
شده است و سبب « بسترهاي خواب » برابر خدا را داده است و سبب نام گذاري آن به مَضاجع آیهي 16 آن است که در آن سخن از
آن است که از سورهي حم سجده (یعنی سورهي فصلت) باز شناخته شود و از آن جا که با « سجدهي لقمان » نام گذاري آن به
نامیده میشود. و در آیهي 27 آن سخن از زمین جُرُز (: بایر) گفته شده « الم سجده » شروع میشود، به نام « الم » حروف مقطعهي
هم گفتهاند. ص: 264 « جُرز » است و بدین مناسبت این سوره را
فضایل
در مورد فضیلت این سوره از امام صادق علیه السلام روایت شده که هر کس سورهي سجده را در هر شب جمعه بخواند، خدا
صفحه 82 از 137
نامهي اعمال او را به دست راستش میدهد و گذشتهي او را میبخشد و از دوستان محمد صلی الله علیه و آله واهل بیت او علیهم
تذکر: قبلًا هم بیان کردهایم که این ثوابها براي کسانی است که سورهي سجده را بخوانند و بدان عمل «1» . السلام خواهد بود
شروع شده و در آیهي 15 آن یک سجدهي واجب دارد که هرکسی این « الم » کنند. ویژگیها: سورهي سجده نیز با حروف مقطعه
آیه را بشنود یا بخواند، واجب است یک سجده به جا آورد.
اهداف
هدفهاي اساسی سورهي سجده عبارتاند از: 1. یادآوري توحید و نشانههاي خدا؛ 2. یادآوري قیامت.
مطالب
مهمترین مطالبی که دراین سوره وجود دارد عبارتاند از: الف) عقاید 1. بیان توحید و نشانههاي عظمت خدا در زمین و آسمان و
14 )؛ تفسیر - 2. بیان پرسش و پاسخهاي رستاخیز و تقاضاي مجرمان براي بازگشت به دنیا (در آیات 12 ؛( تدبیر جهان (در آیهي 4
3. بشارت مؤمنان به بهشت و هشدار فاسقان درمورد عذاب (در آیهي 20 ). ب) اخلاق 1. تشویق قرآن مهر جلد شانزدهم، ص: 265
2. تشویق مؤمنان به انفاق (در آیهي 16 )؛ ج) احکام دستور سجده در آیهي 15 این سوره که ؛(16 - مؤمنان به عبادت (در آیات 15
.2 ؛(24 - هنگام خواندن یا شنیدن آن واجب میشود. د) داستان 1. اشارهاي به سرگذشت موسی و پیروزي امت او (در آیات 23
اشارهاي به سرگذشت ملتهاي نابود شدهي پیشین (در آیهي 26 ). ه) مطالب فرعی 1. یادآوري عظمت قرآن و نزول آن از سوي
3. آفرینش آسمانها و زمین و موجودات در ؛(11 - 2. آفرینش انسان و بیان مراحل خلقت او (در آیات 7 ؛(3 - خدا (در آیات 2
شش دوره (در آیهي 4). *** ص: 267
دوم: محتواي سورهي سجده
قرآن حقیقی تردید ناپذیر
3. الم* - قرآن کریم در آیات اول تا سوم سورهي سجده به حروف مقطعه، حقانیّت و هدف قرآن اشاره میکند و میفرماید: 1
تَنزِیلُ الکِتَابِ لا رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ العَالَمِینَ* أمْ یَقُولُونَ ا فْتَرَاهُ بَلْ هُوَ الحَقُّ مِنْ رَبِّکَ لِتُنذِرَ قَوْماً مَا أتَاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ
یَهْتَدُونَ الف، لام، میم.* فرو فرستادن کتاب (: قرآن) که هیچ تردیدي درآن نیست، از [سوي پروردگار جهانیان است.* آیا
بلکه آن (سخن) حقّ است، در حالی که از سوي !؟«. پیامبر) به دروغ آن را (به خدا) نسبت دادهاست ) » : (مشرکان) میگویند
پروردگار توست؛ تا گروهی را هشدار دهی که پیش از تو هیچ هشدارگري براي آنان نیامده است، باشد که آنان رهنمون شوند.
نکتهها و اشارهها: 1. در سورههاي متعددي از قرآن حروف مقطعه آمده است. ما در اول سورههاي بقره، آل عمران، لقمان و ...
دربارهي این حروف مطالبی بیان کردیم، از جمله این که این حروف اسراري بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله است و یا اشاره
به آن است که قرآن از همین حروف معمولی ساخته شده و در عین حال معجزه است و دیگران نمیتوانند مثل آن را بیاورند و
شاید از همین روست که معمولًا بعد از این حروف سخن از عظمت قرآن گفته شده است. 2. در این آیات اشاره شده که قرآن حق
«1» . است، به طوري که هیچ تردیدي در آن نیست؛ چرا که از طرف پروردگار فرود آمده است و سخن خدا جاي تردید ندارد
از میان صفات خدا، شاید اشاره به آن باشد که قرآن « ربّ العالمین » 3. بیان صفت ص: 268
عصارهاي از عالم وجود است و جنبهي تربیت و پرورش براي جهانیان دارد. 4. قرآن سخن حقی از طرف پروردگار است و حقانیّت
صفحه 83 از 137
«1» . قرآن از محتواي بلند و اعجازآمیز آن روشن است. 5. قرآن زمینهساز هدایت است ولی تصمیمگیري نهایی با خود انسان است
6. کار پیامبران و قرآن مژدهدهی و هشداردهی است، اما در این آیه فقط هشدارگري بیان شده است؛ زیرا در برابر اقوام سرکش،
قومی که قبل از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و قرآن براي آنان » هشدار کارآمدتر از بشارت است. 7. مفسران در مورد
چند احتمال دادهاند: الف) مقصود قبیلهي قریش است که پیش از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پیامبري « هشدارگري نیامده است
براي آنان نیامده بود. ب) منظور همهي مردم است که در دوران فِترت (یعنی فاصلهي قیام عیسی علیه السلام و ظهور پیامبر اسلام
صلی الله علیه و آله) هیچ پیامبري براي آنان نیامده بود. ج) مقصود وجود پیامبري بزرگ با معجزات روشن و در محیطی وسیع است
که چنین پیامبري قبل از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در محیط عربستان و در میان قبایل مکه ظاهر نشده بود، هر چند پیامبرانی با
هیچ ملتی خالی از هشدارگر و حجت » مأموریت محدود مستقیم یا غیرمستقیم همیشه در میان ملتها وجود داشتهاند، چرا که
. ص: 269 البته مانعی ندارد که هرسه معنا مقصود آیه باشد. آموزهها و پیامها: 1 «2» .« نمیماند
قرآن، کتاب حق و بیتردیدي است، پس از راهنمایی آن استفاده کنید. 2. هدف قرآن هشدارگري و هدایتگري است. ***
مراحل شش گانه آفرینش جهان
قرآن کریم در آیهي چهارم سورهي سجده به دورانهاي شش گانهي آفرینش جهان و کارهاي مخصوص خدا اشاره میکند و
میفرماید: 4. اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالأرْضَ وَمَا بَیْنَهُمَا فِی سِتَّۀِ أیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَي عَلَی العَرْشِ مَا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِن وَلِیٍّ وَلَا شَفِیعٍ أفَلا
تَتَذَکَّرُونَ خدا کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را بین آن دو است در شش روز [و دوره آفرید، سپس بر تخت (جهانداري
و تدبیر هستی) تسلّط یافت؛ براي شما غیر از او هیچ سرپرست و شفاعتگري نیست؛ آیا (غافلید) و متذکّر نمیشوید؟! نکتهها و
در لغت به معناي روز معمولی، « یَوم » «. جهان را در شش روز و دوره آفرید » که «1» اشارهها: 1. در هفت آیهي قرآن آمده است
و در قرآن بارها واژهي یوم به معناي دوره یا «2» میآید « مدتی از زمان » یعنی از طلوع آفتاب تا غروب آن و گاهی نیز به معناي
در این آیه، مدتی « یوم » در برخی احادیث نیز اشاره شده که مقصود از .« یوم القیامۀ » مدتی طولانی از زمان آمده است، مانند تعبیر
در این گونه آیات، همان دورههاي خلق آسمانها و زمین است و بلکه از تعبیر برخی آیات « یَوم » پس مقصود از «3» . از زمان است
را اضافه دارد استفاده میشود که مقصود آفرینش کل جهان در شش دوره است. تفسیر قرآن مهر جلد « بَینهما » که کلمهي
2. در علم زمینشناسی و کیهانشناسی نیز به دورانهاي خلقت زمین و جهان اشاره میکنند و بر اساس مطالعات شانزدهم، ص: 270
علمی، حدسهایی بیان میکنند، اما مسلم است که مجموعهي آسمان و زمین، بلکه کل هستی، در چند دوره آفریده شده است که
11 سورهي فصلت به محتواي این دورهها اشارهاي اجمالی شده است (ما نیز در همانجا بیان خواهیم کرد). 3. با آن - در آیات 8
که خدا میتوانست جهان را در یک لحظه بیافریند، اما آن را در چند دوره آفرید، چرا که این گونه، عظمت، قدرت و علم
آفریدگار بیشتر روشن میشود و حجت بر مردم تمام میگردد و این مطلبی است که در برخی احادیث نیز بدان اشاره شده است.
هم چون تخت «3» تختهاي بلند «2» ، در اصل به معناي چیزي است که داراي سقف باشد و گاهی به خود سقف « عَرْش » .4 «1»
هنگامی که در مورد خدا به کار میرود، به معناي « عَرْش » نیز عرش گفته میشود. اما واژهي «4» پادشاهان و داربستهاي درختان
کنایه از تسلط « ثُم استَوي عَلی العرَش » : مجموع جهان هستی است که در حقیقت هم چون تخت حکومت پروردگار است و تعبیر
کنایه از در دست گرفتن قدرت و حاکمیت « بر تخت نشستن » زمامدار بر امور کشور خویش است؛ همانطور که در فارسی نیز تعبیر
ندارد، بلکه کنایه از احاطهي کامل و تسلط و تدبیر او در جهان هستی است و در « تجسّم خدا » است. پس این آیه هیچ ربطی به
5. مقصود از این که شفاعت ص: 271 «5» . برخی احادیث نیز به این مطلب اشاره شده است
کنندهاي جز خدا نیست چیست؟ به این پرسش سه گونه میتوان پاسخ داد: الف) طبق آیات قرآن همهي شفاعتگران رستاخیز باید
صفحه 84 از 137
ب) در هنگام شفاعتخواهی ما از صفات رحمت و «1» . از خدا رخصت بگیرند، پس هر شفاعتی به ذات پاك او بازمیگردد
ج) «2» . بخشش و آمرزش خدا استمداد میجوییم و گویی او را نزد خودش شفیع قرار میدهیم و صفات او نیز عین ذات اوست
6. در این آیه به چهار مرحله از مراحل توحید «3» . مقصود از شفیع در این جا یاور باشد که انسان را در تکمیل نفس یاري برساند
اشاره شده است که هرکدام دلیل بردیگري به شمار میآید. توحید درخالقیت دلیل بر توحید در حاکمیت است و توحید در
حاکمیت دلیل بر توحید در ولایت و شفاعت. آموزهها و پیامها: 1. به مراحل آفرینش توجه کنید تا خداشناس شوید. 2. خدا بر
تدبیر هستی تسلّط دارد اما کارها را به تدریج و در طی مراحلی انجام میدهد. *** ص: 272 قرآن
کریم در آیات پنجم و ششم سورهي سجده به تدبیر، آگاهی و برخی صفات دیگر خدا اشاره میکند و میفرماید: 5 و 6. یُدَبِّرُ الأمْرَ
مِنَ السَّمَاءِ إلَی الأرْضِ ثُمَّ یَعْرُجُ إلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ أ لْفَ سَنَۀٍ مِمَّا تَعُدُّونَ* ذَلِکَ عَالِمُ الغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ العَزِیزُ الرَّحِیمُ کارها را از
آسمان تا زمین تدبیر میکند؛ سپس در روزي که مقدار آن هزار سال است از آنچه شما میشمارید، به سوي او بالا می رود.* آن
(خدا) داناي نهان و آشکار است؛ [و] شکستناپذیر مهرورز است؛ نکتهها و اشارهها: 1. مفسران در مورد واژهي آسمان در این آیه
دو تفسیر کردهاند: الف) مقصود همین آسمان و زمین معمولی باشد؛ یعنی خدا جهان هستی را از آسمان گرفته تا زمین، زیر پوشش
ب) منظور از آسمان مقام عالی قرب الهی است؛ یعنی خدا امور این جهان را از مقام قرب خود به «1» . تدبیر خود قرار داده است
البتّه مانعی ندارد که هردو معنا مقصود آیه باشد. 2. مفسران قرآن در مورد کل «2» . سوي زمین (و مراتب پایین تر) تدبیر میکند
آیهي فوق سه احتمال دادهاند: الف) مقصود قوس نزول و صعود تدبیر هستی در همین دنیا باشد. ب) منظور نزول و صعود فرشتگان
براي تدبیر جهان باشد. ج) مقصود دورههاي تدبیر الهی در این عالم باشد که هردوره هزار سال است. د) منظور این است که تدبیر
«3» . امور جهان از آسمان آغاز و به زمین منتهی میشود و در رستاخیز به سوي خدا باز میگردد
3. در برخی آیات قرآن اشاره شده که مقدار روز رستاخیز پنجاه هزار سال به حساب ماست و در این آیه هزار سال گفته ص: 273
شده است. در برخی احادیث از امام صادق علیه السلام در این مورد روایت شده که فرمودند: روز رستاخیز پنجاه ایستگاه دارد که
البتّه برخی مفسران نیز احتمال دادهاند که عدد هزار یا «1» .( هر ایستگاهی هزار سال طول میکشد (و آیهي قرآن را تلاوت کردند
4. در آیهي اخیر به سه صفت «2» . پنجاه هزار سال به عنوان تکثیر باشد و مقصود آن است که روز رستاخیز بسیار طولانی است
اشاره شده است؛ یعنی خدایی که عهدهدار تدبیر هستی است از نهان و آشکار جهان آگاه است « رحیم » و « عزیز » ،« عالم » الهی، یعنی
و داراي عزّت همراه با مهربانی است. آموزهها و پیامها: 1. تدبیر امور جهان از بالاست. 2. طول روز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست
(آنها را یکسان نپندارید). 3. در رستاخیز همه چیز به سوي او بازمیگردد. ***
مراحل آفرینش انسان
.9 - قرآن کریم در آیات هفتم تا نهم سورهي سجده به مراحل آفرینش و سپاسگزاري اندك مردم اشاره میکند و میفرماید: 7
الَّذِي أحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأ خَلْقَ الإنسَانِ مِنْ طِینٍ* ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَۀٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ* ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ
لَکُمُ ص: 274 السَّمْعَ وَالأ بْ َ ص ارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِیلًا مَا تَشْکُرُونَ (همان) کسی که هرچیزي را که آن را
آفرید، نیکوگردانید؛ و آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد؛* سپس نسل اورا از چکیدهاي از آبی پست قرارداد؛* سپس او را مرتّب
نمود و از روح خود در او دمید و براي شما شنوائی و دیدگان و دلها (ي سوزان) قرارداد؛ چه اندك سپاسگزاري میکنید! نکتهها
و اشارهها: 1. در این آیه به یک اصل اساسی در نظام آفرینش اشاره شده که همان خلقت نیکوي هر چیز است. خدا همه چیز را با
نظامی استوار و زیبا و کامل میآفریند؛ همان طور که این امر در آفرینش اعضاي بدن انسان مشهود است. آري؛ بر آن نقاش قدرت
آفرین باد. جهان چون خط و خال و چشم و ابروست که هر چیزي به جاي خویش نیکوست (شبستري) اما اگر برخی افراد ناقص
صفحه 85 از 137
الخلقه به وجود میآیند، در اثر کارهاي ناپسند خود انسانها و یا براي امتحان آنهاست و اگر برخی موجودات رنگارنگ و
که در «1» حیوانات گوناگون را آفریده است همگی لازم و هر کدام در جاي خود نیکو و زیبایند. مُحقق همان بیند اندر ابل
در این مورد دو احتمال وجود دارد: «. خدا انسان را از گِل آفرید » خوبرویان چین و چِگِل (سعدي) 2. در این آیات اشاره شده که
الف) مقصود آفرینش آدم وحوا بدون واسطه از گِل باشد. ب) منظور آفرینش انسان اولیه از گِل با واسطهها و طی میلیونها سال
باشد. ص: 275 برخی مفسران ظاهر آیات قرآن را موافق نظریهي تکامل و برخی مخالف آن
ولی آیات قرآن در صدد اثبات یا نفی نظریهي تکامل موجودات نیست. علاوه بر آن که نظریهي تکامل در حدّ «1» دانستهاند
به معناي عصاره و فشردهي خالص هر چیز است و در این جا « سُلالَۀ » . نظریهاي است که واقعنمایی آن به اثبات نرسیده است. 3
مقصود نطفهي آدمی است که عصارهي وجود او ومبدء حیات و منشأ تولد فرزند و ادامهي نسل اوست. 4. آب نطفهي آدمی پَست،
ضعیف، حقیر و ناچیز است (مهین)؛ البته این تعبیر اشاره به وضع ظاهري آن است، و گرنه محتواي آن بسیار ظریف، پیچیده و
در این جا همان تکمیل و موزون ساختن اندامهاي جنین انسان در رحم مادر است؛ یعنی از « سَوّاه » اسرارآمیز است. 5. مقصود از
6. مقصود از دمیدن روح در انسان «2» . مرحلهاي که انسان به صورت نطفه است تا مرحلهاي که تمام اعضاي بدن او آشکار میشود
آري؛ «3» . همان حلول روح در بدن است که به دمیدن هوا تشبیه شده است و در آن مرحله است که حرکت جنین شروع میشود
نطفهي انسان در مرحلهي اول، حیات نباتی دارد و فقط تغذیه و رشد و نمو میکند، ولی حسّ و حرکت ندارد؛ در مراحل بعدي،
حیات حیوانی و حس و حرکت مییابد و در مرحلهي آخر حیات انسانی مییابد و قوّهي ادراك پیدا میکند. تفسیر قرآن مهر جلد
روحه) که در این آیه آمده است، اضافهي تشریفی است؛ یعنی روحی پرشرافت و ) « روح خدا » 7. مقصود از شانزدهم، ص: 276
ارجمند که سزاوار است روح خدا نامیده شود، در انسان دمیده میشود. 8. در این آیات به دو بعد وجودي انسان اشاره شده است:
الف) بعد مادي که از خاك تیره و آبی حقیر پدید میآید. ب) بعد معنوي که از دمیده شدن روح الهی پدید میآید. و انسان
میتواند به سوي هرکدام از این ابعاد حرکت کند و سیر صعودي یا نزولی را داشته باشد. 9. مقصود از خلقت گوش و چشم و دل
در این آیات همان حسّ شنوایی، بینایی و عقل و ادراك قلبی است چراکه اصل این اعضا قبل از دمیده شدن روح شکل میگیرد.
10 . در این آیات از میان حواس ظاهري و باطنی انسان سه حسّ شنوایی، بینایی و ادراك قلبی و عقلی یاد شده است. چرا که این
. سه مهمترین ابزارهاي شناخت هستند و اکثر معلومات تجربی و استدلالی بشر از این سه راه به دست میآید. آموزهها و پیامها: 1
خدا هرچه آفرید نیکوآفرید (پس شما هم کارها را به نیکوترین صورت انجام دهید). 2. در مورد مراحل خلقت خودتان مطالعه
کنید تا (خدا شناس شوید و) سپاسگزاري بیشتري بنمایید. 3. انسان دو بعد مادي پست و معنوي الهی دارد (او را تک بعدي
نپندارید). 4. خدا به انسان کرامت بخشیده و روحی الهی در او دمیده است. 5. خدا به شما ابزارهاي شناخت داد (تا او را بشناسید و
سپاسگزاري کنید) ولی کمتر شکرگزاري میکنید. *** ص: 277
رستاخیز
قرآن کریم در آیات دهم و یازدهم سورهي سجده اشکال کافران در مورد معاد را مطرح کرده، بدان پاسخ میدهد و میفرماید: 10
و 11 . وَقَالُوا أإذَا ضَ لَلْنَا فِی الأرْضِ أإنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ کَافِرُونَ* قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ المَوْتِ الَّذِي وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إلَی
آیا هنگامی که (ما مُردیم و) در زمین گم شدیم، آیا به راستی ما در آفرینش جدیدي خواهیم » : رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ و (کافران) گفتند
فرشتهي مرگ که برشما گماشته شده، (جان) شما را به » : بلکه آنان ملاقات پروردگارشان را (در رستاخیز) منکرند.* بگو «!؟ بود
« گم شدن در زمین » نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از «. طور کامل میگیرد؛ سپس فقط به سوي پروردگارتان باز گردانده میشوید
آن است که انسان پس از مردن به خاك تبدیل میشود و هر ذرّهي بدنش به گوشهاي پرتاب میشود و دیگر اثري از آن باقی
صفحه 86 از 137
2. این آیه به پرسش کافران درمورد رستاخیز به دو صورت پاسخ داده است: نخست پاسخی «1» . نمیماند تا درقیامت زنده شود
روان شناختی به آن میدهد و انگیزهي این پرسش را فاش میکند که کافران در حقیقت ملاقات پروردگارشان را منکرند و اگر
پرسشی درمورد خلقت جدید مطرح میکنند، بهانه جویی و شبههپراکنی است. دوّم آن که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله به
کافران پاسخ میدهد که اگر شما درمورد باقی ماندن جسم خودتان تردید دارید، در مورد روح شما شکّی نیست که فرشتهي مرگ
آن را کاملًا دریافت میکند و در رستاخیز حاضر مینماید. 3. مسألهي معاد جسمانی و جمعآوري ذرات جسم انسان در رستاخیز
ص: 278 خدایی که همه چیز را آفریده و از همه چیز آگاه است «2» . مورد تأکید قرآن است
میتواند ذرات وجود انسان را دوباره جمعآوري کند و اگر در این جا از معاد روحانی سخن میگوید به معناي نفی معاد جسمانی
«2» حمله آرند از عدم سوي وجود در قیامت، هم شکور و هم کنود «1» نیست. پاي کوبان، دست افشان، در ثنا نازنازان، ربنّا احییتنا
به معناي بازستاندن به طور کامل است. این تعبیر در مورد مرگ انسان، اشاره به آن است که فرشتهي « تَوفّی » (مولوي) 4. تعبیر
مرگ روح و جان انسان را به طور کامل میگیرد؛ و مرگ به معناي فنا و نابودي نیست بلکه روح در فضایی تازه ادامهي حیات
میدهد و سپس در رستاخیز حاضر میشود. 5. چرا در این آیه بازستاندن روح انسان را به فرشتهي مرگ نسبت داده است در حالی
و یا فرشتگان را بازستاننده معرفی میکند؟ پاسخ آن است که فرشتگانِ مرگ متعدد هستند، اما « خدا » که در آیات دیگر قرآن
و هر کاري که فرشتگان انجام میدهند به دستور خداست؛ بنابر این میتوان آن را به خدا نسبت «3» ملک الموت رییس آنان است
آموزهها و پیامها: 1. کافران نسبت به معاد شبههپراکنی میکنند (پس آماده باشید). 2. شبهات مخالفان را ریشه یابی و «4» . داد
انگیزهي آنان را بررسی کنید. 3. مرگ به معناي نابودي نیست بلکه روح انسان گرفته میشود و باقی میماند و به سوي خدا باز
4. خدا کارها را با واسطهي فرشتگان انجام میدهد. *** قرآن کریم در آیهي میگردد. ص: 279
دوازدهم سورهي سجده به سرافکندگی خلافکاران در رستاخیز و تقاضاي بازگشت آنان به دنیا اشاره میکند و میفرماید: 12 . وَلَوْ
تَرَي إذِ المُجْرِمُونَ نَاکِسُوا رُؤُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ربَّنَا أ بْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحاً إنَّا مُوقِنُونَ و اي کاش خلافکاران را میدیدي
هنگامی که آنان در پیشگاه پروردگارشان سرافکنده میشوند، (و میگویند:) اي پروردگار ما! دیدیم و شنیدیم؛ پس ما را
بازگردان تا [کار] شایستهاي انجام دهیم؛ [چرا] که ما یقین پیدا کردیم. نکتهها و اشارهها: 1. خلافکاران (کافرکیش) صحنهي
رستاخیز را میبینند و بازخواست فرشتگان را میشنوند و از این رو سخت شرمنده، پشیمان و سرافکنده میشوند. 2. خلافکاران از
خدا میخواهند که آنان را به دنیا بازگرداند، در حالی که این کار ممکن نیست؛ چرا که بازگشت از یک مرحلهي زندگی به
مرحلهي قبل از آن امکان عادي ندارد، همان طور که انسان نمیتواند به دوران کودکی و جنینی بازگردد. به وقت کار، باید کرد
تدبیر چه تدبیري، چو وقتِ کار شد دیر (پروین) علاوه بر آن، این کافران مجرم اگر به دنیا بازگردند بیفایده خواهد بود و باز هم
خلافکاري خواهند کرد، همان طور که در دنیا بارها به آنان تذکر داده شد، ولی گوش نکردند. 3. از سیاق آیات قبل و بعد و
مضمون آیه استفاده میشود که مقصود از مجرمان در این آیه همان کافران خلافکار هستند که منکر قیامت بودند. تفسیر قرآن مهر
جلد شانزدهم، ص: 280 آموزهها و پیامها: 1. رستاخیز روز سرافکندگی و پشیمانی خلافکاران است (تلاش کنید این گونه نباشید).
2. سرمایهي آخرت عمل صالح است (آن را به دست آورید). 3. یقین در رستاخیز و تقاضاي بازگشت به دنیا سودي ندارد (تا
فرصت باقی است کاري کنید). *** قرآن کریم در آیهي سیزدهم سورهي سجده به قانون الهی در مورد پرکردن جهنّم از
خلافکاران اشاره میکند و میفرماید: 13 . وَلَوْ شِئْنَا لَآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَکِنْ حَ قَّ القَوْلُ مِنِّی لَأمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الجِنَّۀِ وَالنَّاسِ
أجْمَعِینَ و اگر (بر فرض) میخواستیم، حتماً به هرشخص رهنمودش را (به اجبار) میدادیم، و لیکن گفتار (سنّت گونه اي) از طرف
من تحقق یافته که قطعاً جهنّم را از همهي جنها و مردم پر خواهم کرد. نکتهها و اشارهها: 1. اگر خدا میخواست میتوانست همهي
انسانها را به اجبار هدایت کند، ولی ایمان وهدایت اجباري ارزشی نخواهد داشت و افتخار انسان در آن است که راه تکامل را
صفحه 87 از 137
آزادانه و به اختیار خود بپیماید. 2. چنانچه انسان در انتخاب راه هدایت و گمراهی آزاد باشد، گروهی راه ایمان میپویند و گروهی
به راه کفر میروند و در این صورت سنت و قانون الهی آن است که جهنّم را از انسانها و جنّیان کافر و خلافکار پرسازد. 3. جنّیان
نیز هم چون انسانها داراي اختیار و تکلیف هستند و هرگاه به راه کفر و گناه بروند مجازات میشوند. تفسیر قرآن مهر جلد
4. مقصود از پرشدن جهنّم و تأکیدات این جمله آن است که حتماً وعدهي عذاب الهی تحقق مییابد و رحمت شانزدهم، ص: 281
الهی مانع انجام این کار نمیشود. آموزهها و پیامها: 1. در انتخاب هدایت و گمراهی آزاد هستید (دقت کنید کدام یک را انتخاب
میکنید). 2. قطعاً خدا کافران خلافکار را مجازات میکند و دوزخ را از آنان پر میسازد. *** قرآن کریم در آیهي چهاردهم
سورهي سجده فراموشی رستاخیز و اعمال انسان را از عوامل عذاب او میشمارد و میفرماید: 14 . فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا
إنَّا نَسِینَاکُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الخُلْدِ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ پس، (به دوزخیان میگویم: عذاب را) بچشید، به خاطر اینکه ملاقات این روزتان
را فراموش کردید؛ در حقیقت، ما (نیز) شما را به فراموشی سپردیم؛ و به خاطر آنچه انجام میدادید، عذاب ماندگار را بچشید!
نکتهها و اشارهها: 1. فراموشی قیامت سرچشمهي بدبختی انسان است. کسانی که دادگاه عدل الهی را در نظر ندارند دست به
هرگونه قانون شکنی، ظلم و جنایت میزنند، اما کسانی که به معاد اعتقاد دارند مراقب اعمال خویش هستند. 2. مقصود از فراموشی
خدا، از بین رفتن صورت چیزي از ذهن او نیست؛ زیرا خدا در همه حال و هرزمان از همه چیز آگاه است و فراموشی براي او معنا
ندارد. سپس منظور این آیه آن است که هرکس ملاقات خدا را فراموش کند (و عمداً از یاد قیامت غافل شود) خدا نیز او را به
دست فراموشی میسپارد؛ ص: 282 یعنی حمایت و کمک خود را نسبت به او قطع میکند تا در
وادي حیرت و گمراهی و گناه غوطه ور و راهی دوزخ گردد. آموزهها و پیامها: 1. غفلت از رستاخیز و کردار ناشایست از عوامل
عذاب هستند. 2. رستاخیز را فراموش نکنید که خدا شما را به دست فراموشی میسپارد (و گرفتار عذاب میشوید). ***
نشانه هاي مومنان حقیقی
قرآن کریم در آیات پانزدهم و شانزدهم سورهي سجده به صفات مؤمنان راستین اشاره میکند و میفرماید: 15 و 16 . إنَّمَا یُؤْمِنُ
بِآیَاتِنَا الَّذِینَ إذَا ذُ کِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّداً وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ* تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ المَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً
وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ فقط کسانی به آیات ما ایمان میآورند که هرگاه بدان (آیات) یادآوري شدند، سجدهکنان (برزمین)
میافتند و با ستایش پرودگارشان تسبیح میگویند؛ در حالی که آنان تکبّر نمیورزند.* پهلوهایشان (براي نماز) از بسترها بلند
میشود، درحالی که پروردگارشان را به خاطر ترس و امید میخوانند و از آنچه روزي آنان کردهایم (در راه خدا) هزینه میکنند.
نکتهها و اشارهها: 1. نخستین سجدهي واجب قرآن در هنگام تلاوت آیهي پانزدهم سورهي سجده است و هرگاه کسی این آیه را به
طور کامل تلاوت کند، یا از دیگري بشنود، واجب است که یک سجده به جاآورد. البته وضو داشتن براي این سجده واجب نیست
2. در این آیات ولی پیشانی خود را باید بر چیزي بگذارد که سجده بر آن صحیح است. ص: 283
شش صفت و نشانهي مؤمنان راستین بیان شده است و این مطلب به صورت انحصار آمده است؛ یعنی مؤمنان حقیقی این شش
ویژگی را دارند. 3. مؤمنان با شنیدن آیات الهی چنان شیفته میشوند که بیاختیار، سجدهکنان بر زمین میافتند. این نشانهي عشق و
علاقهي آنان به کلام معبود است. 4. نشانهي دوم مؤمنان حمد و تسبیح گویی است؛ یعنی از طرفی خدا را به خاطر صفات جمال
ستایش میکنند و از طرف دیگر او را از نقایص پاك و منزّه میشمرند. 5. نشانهي سوم مؤمنان آن است که اهل فروتنی هستند و از
تکبّر دوري میکنند، چراکه تکبّر نخستین پلهي نردبان کفراست. 6. نشانهي چهارم مؤمنان راستین آن است که راز و نیاز و نماز را
بر خواب ترجیح میدهند و در دل شب پهلو از بستر بر میکنند تا سر بر آستان معبود گذارند و با او راز و نیاز کنند. بیدار شو اي
دیده که ایمن نتوان بود زین سیل دمادم که درین منزل خواب است (حافظ) 7. مقصود از برخاستن از رختخواب در این آیه، یا
صفحه 88 از 137
براي نماز عشا است، یعنی مؤمنان پس از نماز مغرب به خواب نمیروند تا مبادا نماز عشاي آنان قضا شود ویا مقصود به جا آوردن
نماز شب است؛ یعنی مؤمنان حقیقی در دل شب که همه در خواباند بیدار میشوند و از رختخواب بیرون میآیند و یازده رکعت
نماز شب را به جا میآورند. در مورد هر دو تفسیر احادیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام رسیده است و
مانعی ندارد که این آیه معناي وسیعی داشته باشد که شامل نماز عشا ص: 284 و نماز شب بشود،
هرچند آیه با نماز شب تناسب بیشتري دارد. 8. امام باقر علیه السلام به یکی از یاران فرمودند: اگر بخواهی تمام درهاي خیر را «1»
به تو معرفی میکنم (سپس در برابر اشتیاق آن یار فرمودند:) روزه سپراست و صدقه خطاها را پاك میکند و برخاستن در دل شب
9. نشانهي پنجم مؤمنان حقیقی آن است که خدا را «2» .( (انسان را) به یاد خدا میاندازد (سپس حضرت آیهي فوق را قرائت کردند
با بیم و امید میخوانند؛ یعنی نه از خشم خدا خود را ایمن میدانند و نه از رحمتش مأیوس میگردند؛ که غلبهي ترس، انسان را به
یأس و سستی میکشاند و هر دو دشمنِ حرکتِ تکاملی انسان است. مرا در منزل جانان چه امن عیش چون هر دم جرس فریاد
میدارد که بر بندید محملها (حافظ) 10 . نشانهي ششم مؤمنان راستین آن است که از هرچه دارند (اموال، علوم، تجربه و ...) در
راه خدا مصرف میکنند و به دیگران میبخشند. آموزهها و پیامها: 1. اگر مؤمن حقیقی هستید، در برابر آیات الهی بیتفاوت
نباشید و واکنش مثبت نشان دهید. 2. سجده، حمد، تسبیح و تکبّرگریزي از نشانههاي مؤمنان راستین است. تفسیر قرآن مهر جلد
3. به راز و نیاز در دل شب، تعادل در دعا و انفاق توجه کنید که از نشانههاي مؤمنان راستین است. 4. مؤمنان شانزدهم، ص: 285
راستین براي دیگران چشمهي سرشار خیر هستند و از همه چیز خود انفاق میکنند. 5. مؤمنان حقیقی نماز را بر خواب ترجیح
میدهند. 6. مؤمنان هم از (مخالفت) خدا هراس دارند و هم به رحمت او امیدوارند. *** قرآن کریم در آیهي هفدهم سورهي
سجده به پاداشها و چشم روشنیهاي مؤمنان حقیقی اشاره میکند و میفرماید: 17 . فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا اخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أعْیُنٍ جَزَاءً
بِمَ ا کَ انُوا یَعْمَلُونَ پس هیچ شخصی نمیداند چه روشنی چشمانی برایشان نهفته شده، به پاداش آنچه انجام میدادند. نکتهها و
به معناي سردي و خنکی است و در این جا کنایه از اشک شوق انسان است که از دیدگان جاري میشود و چشم « قُرّة » . اشارهها: 1
را خنک و روشن میسازد. این کنایهي لطیفی است از نهایت خوشحالی مؤمنان، درهنگامی که پاداشهاي خود را دریافت
میکنند. 2. پاداشهاي مؤمنان حقیقی، از همهي افراد، اعم از انسانها و فرشتگان مخفی نگاه داشته میشود؛ چرا که: اولًا، این
پاداشها آن قدر مهم و با ارزش و والاست که با سخن نمیتوان به آسانی حقیقت آنها را بیان کرد، پس مخفی کردن آنها نشاط
انگیزتراست. ثانیاً، یکی از ویژگیهاي مؤمنان حقیقی نماز شب بود که معمولًا در شب مخفی میشد و پاداش آنان نیز متناسب با
3. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که هیچ ص: 286 «1» . عمل آنان، مخفی است
عمل نیکی نیست، مگر آن که در قرآن ثواب آن روشن شده است، الا نماز شب که خدا به خاطر عظمت آن ثواب آن را روشن
آموزهها و پیامها: 1. پاداشهاي مؤمنان حقیقی بزرگ و مخفی است. «1» .( نساخته است (سپس حضرت آیهي فوق را قرائت کردند
2. خدا چشم روشنیها را به بهاي عمل میدهد (نه به بهانه). 3. اگر پاداش و چشم روشنی الهی میخواهید عملگرا شوید. ***
مقایسه مومنان و نافرمانبرداران
.20 - قرآن کریم در آیات هیجدهم تا بیستم سورهي سجده به مقایسهي کارها و فرجام مؤمنان و فاسقان میپردازد و میفرماید: 18
أفَمَنْ کَانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کَانَ فَاسِقاً لا یَسْتَوُونَ* أمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ المَأوَي نُزُلًا بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ* وَأمَّا الَّذِینَ
فَسَ قُوا فَمَأوَاهُمُ النَّارُ کُلَّمَا أرَادُوا أنْ یَخْرُجُوا مِنْهَا اعِیدُوا فِیهَا وَقِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذَابَ النَّارِ الَّذِي کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و آیا کسی که مومن
باشد همانند کسی است که نافرمان است؟ مساوي نیستند. کسانی که ایمان آوردند و [کارهاي شایسته انجام دادند، پس بوستانهاي
(بهشتی) منزلگاه براي آنان است، درحالی که (نخستین) پذیرایی است به خاطر آنچه انجام میدادند.* و امّا کسانی که نافرمان
صفحه 89 از 137
شدند، پس مقصدشان آتش است؛ هرگاه بخواهند از آن خارج شوند، در آن بازگردانده میشوند و به آنان تفسیر قرآن مهر جلد
نکتهها و اشارهها: 1. یکی از روشهاي «. بچشید عذاب آتشی را که آن را دروغ می انگاشتید » : شانزدهم، ص: 287 گفته میشود
تربیتی قرآن، روش مقایسه است؛ یعنی عمل کرد و سرنوشت دو گروه را در برابر هم به تصویر میکشد تا زشتیها و زیباییها و
سعادت و شقاوت روشنتر شود و مردم بهتر بتوانند تصمیم بگیرند. در این جا نیز سرنوشت و عملکرد مؤمنان و فاسقان به تصویر
در اصل به معناي خارج شدن میوه از پوستش است از این رو به خارج شدن افراد از اطاعت خدا و « فاسق » . کشیده شده است. 2
عقل فِسق گفته میشود. این کلمه در این جا معناي گستردهاي دارد که شامل گناهکاران و کافران میشود؛ چراکه در برابر مؤمنان
3. برخی مفسران حکایت کردهاند که این آیه در مورد گفتوگوي امام علی علیه السلام با ولید بن عقبه نازل «1» . به کار رفته است
این چنین » : و امام علی علیه السلام پاسخ داد که «2» «. من زبانی گستردهتر و نیزهاي تیزتر از تو دارم » : شده است که ولید گفت
ولی سوره سجده مکی است و «3» . خوانده شده است « فاسق » ، البته ولید بن عقبه در آیات قرآن «! نیست که تو میگویی. اي فاسق
آیهي فوق نمیتواند در این جریان نازل شده باشد، مگر آن که بگوییم این آیه بر جریان امام علی علیه السلام و ولید تطبیق شده و
به معناي چیزي است که براي پذیرایی مهمان آماده میکنند و یا نخستین چیزي که « نُزُل » .4 «4» . یا این که در مدینه نازل شده است
با آن از مهمان پذیرایی میکنند، همچون شربت. ص: 288 یعنی بهشت با همهي نعمتهایش
5. فاسقان در دوزخ زندانی میشوند و هرگاه بخواهند از آن جا خارج شوند، دوباره بدان «1» . نخستین پذیرایی خدا از مؤمنان است
. بازگردانده میشوند. آموزهها و پیامها: 1. مؤمن و فاجر را یکسان ننگرید. 2. بهشت نخستین پاداش مؤمنان شایستهکردار است. 3
فاسقان زندانی دوزخ هستند (پس شما این گونه نباشید). 4. بهشت و دوزخ در برابر عقاید و اعمال انسانها داده میشود. ***
قرآن کریم در آیهي بیست و یکم سورهي سجده به عذابهاي دنیوي و آثار تربیتی آنها اشاره میکند و میفرماید: 21 . وَلَنُذِیقَنَّهُمْ
مِنَ العَذَابِ الأدْنَی دُونَ العَذَابِ الأکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ و قطعاً، غیر از عذاب بزرگتر (اخروي)، از عذاب نزدیکتر (دنیوي) به آنان
میچشانیم، باشد که آنان بازگردند. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به یکی از لطفهاي مخفی الهی اشاره شده که ظاهر آن
عذاب است؛ یعنی مجازاتهاي دنیوي، همچون دردها، بلاها، قحطی و خشکسالی که باعث بیداري انسانها و نجات آنان از
براي بیان علت ناقصه و زمینه « لعلّ » عذاب اخروي میشود، مجازاتهایی است که آثار تربیتی ثمربخش براي انسان دارد. 2. تعبیر
است؛ یعنی عذابهاي دنیوي زمینهساز بازگشت، بیداري و نجات انسان است و این یکی از فلسفههاي مهم بلاها و رنجهاي دنیوي
ص: 289 البته گاهی رنجهاي دنیوي در اثر ستمکاري افراد یا بازتاب اعمال خود انسان «2» . است
یاد شده است در حالی که نزدیکتر در « بزرگتر » و از عذاب اخروي با عنوان « نزدیکتر » است. 3. چرا از عذاب دنیوي با عنوان
برابر دورتر است، نه بزرگتر؟ پاسخ آن است که عذاب دنیوي دو صفت نزدیکی و کوچکی را دارد و در مقام تهدید مناسب
نیست که بر کوچک بودن آن تکیه شود و عذاب اخروي نیز داراي دو صفت بزرگی و دور بودن است که در هنگام تهدید مناسب
. آموزهها و پیامها: 1. هرگاه گرفتار مجازاتهاي دنیوي شدید، به سوي خدا باز گردید. 2 «1» . نیست که بر دور بودن آن تکیه شود
خدا به وسیلهي بلاها و مشکلات انسانها را تربیت میکند. 3. قبل از آن که به عذاب بزرگ الهی گرفتار شوید، با عذابهاي
دنیوي بیدار شوید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و دوم سورهي سجده به فرجام سخت روي گردانان از آیات الهی اشاره میکند
و میفرماید: 22 . وَمَنْ أظْلَمُ مِمَّنْ ذُ کِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أعْرَضَ عَنْهَا إنَّا مِنَ المُجْرِمِینَ مُنتَقِمُونَ و چه کسی ستمکارتر است از کسی که
نشانههاي پروردگارش (به او) تذکّر داده شده، سپس از آن [ها] روي گرداند؟! مسلماً، ما از خلافکاران انتقام گیرندهایم. نکتهها و
اشارهها: 1. در این آیه به کسانی اشاره کرده که وسایل بیدار کننده و هشدار دهنده در آنها تأثیري ندارد و هرچه از نشانههاي الهی
میبینند و هرچه آیات هشدار گر برآنان خوانده میشود نسبت به آنها بیاعتنایی میکنند. ص: 290
این گونه افراد ستمکارترین مردم هستند؛ آنان به خود ستم میکنند که از فرصتها و نعمتها و آیات الهی استفاده نمیکنند و با
صفحه 90 از 137
سخن گفته شده « انتقام الهی » روي گردانی از آیات الهی به رهبران و آیات الهی نیز توهین و ستم روا میدارند. 2. در این آیه از
است و معناي فارسی آن که مجازات براي فرونشاندن سوز درونِ « مجازات کردن » است. البته انتقام در لغت عرب به معناي
به معناي انجام کاري با فاصله است؛ یعنی به ستمکاران خلافکار، فرصت کافی « ثُمّ » انتقامگیرنده است، مقصود نیست. 3. واژهي
داده میشود، تا در آیات الهی مطالعه کنند، ولی بازهم روي میگردانند و در نهایت گرفتار انتقام الهی میگردند. آموزهها و
پیامها: 1. افرادي که از نشانهها و آیات الهی روي بر میتابند، ستمکار و خلافکار هستند. 2. خلافکاران از انتقام الهی در امان
نیستند. 3. از نعمت آیات الهی که به سراغ شما آمده، روي گردان نشوید که بدترین ستم به خودتان است. *** قرآن کریم در
آیات بیست و سوم تا بیست و پنجم سورهي سجده به سرگذشت موسی و تورات و پیشوایان هدایتگر و شرایط آنان اشاره میکند و
25 . وَلَقَدْ آ تَیْنَا مُوسَی الکِتَابَ فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَۀٍ مِنْ لِقَائِهِ وَجَعَلْنَاهُ هُديً - با هشدار به اختلاف کنندگان بنیاسرائیل میفرماید: 23
لِبَنِی إسْرَائِیلَ* وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أئِمَّۀً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَکَانُوا بِآیَاتِنَا یُوقِنُونَ* إنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ القِیَامَۀِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ
یَخْتَلِفُونَ و به یقین، به موسی کتاب (تورات) دادیم؛ و از ملاقاتش در تردید مباش؛ و آن را رهنمودي براي بنی اسرائیل (: فرزندان
یعقوب) قراردادیم.* و از آنان پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) راهنمایی میکردند؛ چون شکیبایی نمودند و به آیات
ما یقین داشتند.* در حقیقت، پروردگار تو، خود، میان آنان در روز رستاخیز درباره آنچه در آن اختلاف می کردند (داوري کرده
و) جدایی میاندازد. ص: 291 نکتهها و اشارهها: 1. بیان اجمالی سرگذشت موسی علیه السلام در
آیات پایانی سورهي سجده، از طرفی موجب تسلّی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بود که در برابر مشرکان بهانهجو و تفرقهافکن
قرارداشت و از طرف دیگر موسی صلی الله علیه و آله پیامبر بزرگی بود که مورد احترام یهودیان و مسیحیان قرارداشت و بیان
مفسران اختلاف دارند و آن را « لِقائِه » سرگذشت او میتوانست زمینهساز جذب اهل کتاب به سوي اسلام باشد. 2. در مورد ضمیر
به کتاب، قیامت، قرآن، موسی و خدا بازگرداندهاند. ولی آنچه با ظاهر و سیاق آیه سازگارتر است آن است که مقصود ملاقات
3. دراین آیات «1» . موسی با کتاب تورات باشد؛ یعنی اي پیامبر! تردیدي نداشته باش که موسی کتاب تورات را دریافت کرده است
به دو شرط اساسی پیشوایان الهی اشاره شده است که شرط نخست شکیبایی و استقامت در برابر مشکلات، حوادث و مخالفتها و
این شرایط براي «2» . شرط دوم ایمان ویقین به آیات و نشانههاي الهی است که باید در طول زندگی آنان استمرار داشته باشد
پیشوایان بنی اسرائیل بیان شده است اما در حقیقت شرایط پیشوایان همهي امت هاست. 4. در این آیات برنامهي پیشوایان الهی
بیان شده است که شامل تمام شئون زندگی و ابعاد اعتقادي و عملی و اخلاقی بشر میشود. 5. مفسران « هدایت براساس امر الهی »
دو احتمال دادهاند: الف) مقصود قوانین شرعی و اوامر تشریعی باشد؛ یعنی پیشوایان الهی براساس قوانین الهی « امْر » در مورد واژهي
مردم را هدایت میکنند. ب) منظور اوامر تکوینی، یعنی نفوذ باطنی در دلها و رساندن افراد به ص:
در ظاهر « ائمه » 6. مقصود از «2» . البته مانعی ندارد که آیهي فوق شامل هردو معنا باشد «1» . 292 اهداف عالی تربیتی و معنوي باشد
یعنی قراردادن، در مورد مقام کسانی به کار میرود که خدا « جعل » آیه همان پیشوایان و پیامبران بنی اسرائیل هستند؛ چراکه تعبیر به
آنان را نصب میکند. ولی مانعی ندارد که این برنامه و شرایط شامل همهي پیامبران و امامان الهی و حتی در مراتب پایین تر شامل
همهي پیشوایان حق باشد. 7. در حدیثی از امام صادق علیه السلام روایت شده که امامان و پیشوایان بر دوگونهاند: امامانی که به
فرمان خدا نه به فرمان مردم هدایت را به عهده میگیرند و امر خدا را بر امر خودشان مقدم میدارند؛ و امامانی که به سوي آتش
«3» . دعوت میکنند و فرمان خود را بر فرمان حق مقدم میدارند و طبق هواي نفس خویش و برضد کتاب خدا عمل میکنند
آموزهها و پیامها: 1. از سرگذشت موسی و پیشوایان بنی اسرائیل و اختلافات آنان عبرت بگیرید. 2. کتاب الهی و پیشوایان حق
مایهي هدایت مردم هستند. 3. صبر و یقین دو شرط امامت است. 4. برنامهي پیشوایان حق، هدایت براساس فرمان خداست. 5. (اگر
اختلافات در دنیا حل نشود،) خدا در رستاخیز به حساب آنها میرسد و داوري قطعی میکند. *** تفسیر قرآن مهر جلد شانزدهم،
صفحه 91 از 137
ص: 293
نشانه هاي خدا
قرآن کریم در آیات بیست و ششم و بیست و هفتم سورهي سجده به نشانههاي هدایتگر الهی در آثار باستانی و چرخهي حیات
طبیعت اشاره میکند و میفرماید: 26 و 27 . أوَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أهْلَکْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ القُرُونِ یَمْشُونَ فِی مَسَاکِنِهِمْ إنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ
أ فَلا یَسْمَعُونَ* أوَ لَمْ یَرَوْا أ نَّا نَسُوقُ المَاءَ إلَی الأرْضِ الجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأکُلُ مِنْهُ أ نْعَامُهُمْ وَأنفُسُهُمْ أفَلا یُبْصِرُونَ و آیا براي آنان
روشن نکرد که چه بسیار گروههایی را پیش از آنان هلاك کردیم؟! در حالی که (این کافران) در خانههاي آنان راه میروند؛
مسلماً، در این [ها] نشانههایی (عبرت آموز) است؛ و آیا (به گوش دل) نمیشنوند؟!* و آیا نظر نکردهاند که ما، آب (باران) را به
سوي زمین بیآب و علف میرانیم و به وسیلهي آن زراعتی را بیرون میآوریم که دامهایشان و خودشان از آن میخورند؟! و آیا
نمیبینند؟! نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به سرنوشت اقوامی همچون قوم عاد و ثمود اشاره شده است که مردمی قدرتمند بودند،
اما به خاطر سرکشی و گناه، عذاب الهی نازل شد و آنان را درهم کوبید و اکنون گویی آثار باستانی و ویرانههاي آنان با انسانها
. سخن میگویند و نتیجهي کفر و سرکشی را گوشزد و به رهگذران عبرت میآموزند و نشانههاي قدرت الهی را بیان مینمایند. 2
در این آیات به یکی از نعمتهاي الهی و نشانههاي او در چرخهي طبیعت اشاره شده است که خدا آب را به سوي زمینهاي
خشک و بیگیاه میراند و آنها را زنده میگرداند و گیاهان در آنها میرویند سپس از این گیاهان حیوانات و انسانها تغذیه
میکنند. آري؛ اگر کسی با دقت به این مسائل بنگرد نشانههاي قدرت و حکمت الهی را میبیند. تفسیر قرآن مهر جلد شانزدهم،
یا آن است که آبها به صورت بخار و ابر و ،«1» 3. مقصود از راندن آب به سوي سرزمین خشک و بیآب و علف ص: 294
توسط بادها به طرف بیابانهاي خشک رانده میشوند و یا جریانهاي آبهاي سطحی زمین است که درقالب رودخانهها و نهرها
جاري میشوند و یا جریانهاي آبهاي زیر زمینی است که به طرف سرزمینهاي دیگر میروند. البته مانعی ندارد که هر سه معنا
4. در این آیه حیوانات را قبل از انسان ذکر کرد. این تقدیم ممکن است به خاطر آن باشد که تمام تغذیهي «2» . مقصود آیه باشد
دامها از گیاهان است، در حالی که بخشی از تغذیهي انسانها از گیاهان است و یا این که غالباً گیاهان از همان ابتدا مورد استفادهي
آیا » 5. چرا آیهي مربوط به آثار باستانی با جملهي «3» . حیوانات هستند اما انسانها از دانه و ثمرهي گیاهان استفاده میکنند
پایان یافت؟ شاید به خاطر آن که انسان منظرهي رویش « آیا نمیبینند » و آیهي مربوط به چرخهي طبیعت با جملهي « نمیشنوند
گیاهان و چرخهي آب در طبیعت را میبیند، اما مسائل مربوط به اقوام پیشین را غالباً میشنود. آموزهها و پیامها: 1. با مطالعات
باستانشناسی و طبیعتشناسی، خداشناس شوید. 2. از هلاکت اقوام پیشین عبرت بیاموزید و (به سوي خدا) رهنمون شوید. 3. به
چرخهي آب در طبیعت و رشد گیاهان و تغذیهي موجودات بادقت بنگرید تا (به سوي خدا) رهنمون شوید. *** تفسیر قرآن مهر
جلد شانزدهم، ص: 295 قرآن کریم در آیات بیست و هشتم تا سیام سورهي سجده به بهانه تراشی کافران پاسخ میدهد و با
30 . وَیَقُولُونَ مَتَی هَذَا الفَتْحُ إنْ کُنْتُمْ صَ ادِقِینَ* قُلْ یَوْمَ الفَتْحِ لا یَنفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إیمَانُهُمْ وَلَا هُمْ - هشدار به آنان میفرماید: 28
اي) «!؟ اگر راست گویید، این پیروزي (شما) چه وقت است » : یُنْظَرُونَ* فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَا نْتَظِرْ إنَّهُمْ مُنتَظِرُونَ و (کافران) میگویند
پس، از *«. در روز پیروزي، کسانی که کفر ورزیدند، ایمانشان سودي نخواهد داشت؛ و آنان مهلت داده نمیشوند » : پیامبر!) بگو
آنان روي گردان و منتظر باش؛ که آنان (نیز) منتظرند. نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کریم بارها به پیامبر صلی الله علیه و آله و
مسلمانان وعدهي پیروزي و یاري داده و کافران لجوج را به عذاب الهی تهدید کرده است. در این آیات بیان شده که کافران در
. این مورد بهانهتراشی و عجله میکردند و با غرور و ریشخند میگفتند: این پیروزي شما و عذاب ما چه زمانی فرا میرسد؟! 2
روز فرود آمدن عذاب الهی در دنیاست؛ یعنی عذابی که کافران را ریشه کن میسازد و در آن هنگام دیگر « روز فتح » مقصود از
صفحه 92 از 137
3. اگر استدلال و منطق و اندرز در کافران اثر «1» . فرصت توبه به کسی داده نمیشود و کافران مهلت نمییابند که ایمان بیاورند
نکرد و باز به بهانهجویی و لجاجت پرداختند، مبلّغان و رهبران الهی میتوانند از آنان روي برتابند و منتظر تقدیر الهی و رحمت او بر
مؤمنان و عذاب او بر کافران باشند. ص: 296 آموزهها و پیامها: 1. به بهانه جوییهاي کافران پاسخ
مناسب دهید. 2. قبل از روز پیروزي (مؤمنان و نزول عذاب الهی) ایمان بیاورید که بعد از آن سودي ندارد. 3. مبلغان و رهبران
ص: 297 *** «1» . دینی از کافران لجوج و بهانهجو، روي برتابند و منتظر تقدیر الهی باشند
بخش